Sau di tích cấp quốc gia đặc biệt thành Điện Hải.
Ngày 24-12-2018, Thủ tướng Chính phủ ký Quyết định xếp hạng di tích cấp quốc gia danh thắng Ngũ Hành Sơn là di tích cấp quốc gia đặc biệt.
Di tích danh thắng Ngũ Hành Sơn được trải dài trên diện tích rộng lớn khoảng gần 2km2, gồm 6 ngọn núi đá vôi Kim Sơn, Mộc Sơn, Thủy Sơn, Thổ Sơn, Dương Hỏa Sơn và Âm Hỏa Sơn. Các ngọn núi tuy có khác nhau về kích thước, nhưng nhìn từ xa hình dáng khá giống nhau; đặc biệt, mỗi ngọn núi lại có một màu đá riêng biệt.
Đá Thủy Sơn màu hồng, đá ở Mộc Sơn màu trắng, đá ở Hỏa Sơn màu đỏ, đá ở Kim Sơn màu thủy mặc và đá ở Thổ Sơn màu nâu. Tại đây có nhiều hang động đẹp như: động Huyền Không, động Huyền Vi, động Vân Thông, động Tàng Chơn, động Quan Âm; những ngôi chùa cổ kính như chùa Tam Thai, chùa Linh Ứng…
Vùng đất này có tên gọi là Non Nước từ lâu đời và đã đi vào ca dao như một tổng kết kinh nghiệm về thời tiết của dân chúng: “Chiều chiều mây phủ Sơn Trà, Sấm rền Non Nước trời đà chuyển mưa”.
Trong Giáp Ngọ bình Nam đồ do Đoan quốc công Nguyễn Hoàng lập năm 1594, sau khi được vua Lê cho vào trấn thủ đất Thuận Hóa, vẽ đường đi từ Chiêm Thành đến biên giới Chân Lạp có ghi địa danh “Non Nước Sơn”.
Cũng như trong Thiên Nam tứ chí lộ đồ thư do Đỗ Bá Công Đạo, tự Đạo Phủ, quê Nghệ An, soạn vào năm Bính Dần (1686), vẽ đường đi từ Thăng Long đến Chiêm Thành đều có ghi “Non Nước Sơn tam đỉnh” bằng chữ Nôm. Như vậy, địa danh núi Non Nước đã xuất hiện trên văn bản hơn 5 thế kỷ, còn sự ra đời của vùng đất này chắc phải kể từ khi những lưu dân Việt đặt chân đến đây.
Trong khi đó, tên Ngũ Hành Sơn được Lê Quang Định nói đến trong Hoàng Việt nhất thống dư địa chí (1806) như sau: “Phía đông bến đò xã Hoàn Ký Đông có núi Ngũ Hành Sơn, năm tòa núi chia làm Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ gọi là núi Non Nước”.
Nhưng phải đến năm Minh Mạng thứ mười tám (1837) cũng là lần thứ 3 đến ngự du nơi này (lần thứ nhất vào năm 1825 và lần thứ hai vào năm 1827), nhà vua mới chính thức ghi tên Ngũ Hành Sơn vào bản đồ địa chính của Đại Nam (quốc hiệu nước ta thời bấy giờ) bằng một sắc chỉ – theo sách Đại Nam dư địa chí ước biên, đồng thời tiến hành tu sửa chùa Tam Thai và xây dựng chùa Ứng Chân.
Ngũ Hành Sơn là một thắng tích độc đáo, với những đặc điểm riêng, sừng sững những ngọn núi dựng đứng giữa một khoảng đất bằng phẳng, giữa trời biển mênh mông, cảnh trí lung linh, luôn gió vờn mây quyện, khiến cảnh vật cũng thay đổi chập chờn tùy theo khoảnh khắc trong vòng tuần hoàn của đất trời… do đó việc thưởng lãm, cảm nhận cảnh đẹp cũng tùy duyên người vãn cảnh.
Ngoài vẻ đẹp hiếm có, danh thắng Ngũ Hành Sơn chứa đựng giá trị lịch sử, văn hóa vô cùng quý giá.
Nơi đây chứng kiến diễn trình lịch sử của dân tộc Việt Nam, với những bước chân sơ khởi về phương Nam của người Việt. Ngay từ thế kỷ 17, Phật giáo ở đây có sự ảnh hưởng rộng khắp và mang tính quốc tế. Cụ thể, văn bia Phổ Đà Sơn linh trung Phật (Phật trong hang thiêng núi Phổ Đà) ở động Hoa Nghiêm được khắc trực tiếp trên vách đá vào năm Canh Thìn (1640), do Thiền sư Huệ Đạo Minh (tên thật là Phạm Văn Nhân, người phủ Tĩnh Gia, nay thuộc huyện Tĩnh Gia, Thanh Hóa) trụ trì chùa Phổ Đà biên soạn.
Văn bia chứa nhiều tài liệu, sử liệu quý về danh xưng Ngũ Hành Sơn, danh xưng các làng xã đất Quảng, về ngôn ngữ, văn tự, quan hệ Việt – Hoa, quan hệ Việt – Nhật, sử liệu Phật giáo… Văn bia chùa Thái Bình (chùa gần ngọn Thủy Sơn và Thổ Sơn) tạo dựng ngày 11 tháng 7 năm Tân Sửu (Vĩnh Thịnh thứ 17 – tức năm 1721) ghi rằng, trước đây có vị đại sư Lưu Chân Dĩnh, người tỉnh Phúc Kiến (Trung Quốc) thuộc dòng Lâm Tế chính tông thứ chín đến đây dựng chùa hành đạo, kéo dài 24 năm.
Về giá trị văn hóa, hệ thống di tích dày đặc trong Ngũ Hành Sơn, bao gồm hàng chục ngôi chùa, am, tháp, miếu thờ, hàng trăm di vật, cổ vật quý hiếm, chứa đựng tín ngưỡng của người Việt, người Hoa và cả người Chăm bản địa như: Phật giáo, Đạo giáo, đạo Mẫu, Bà La Môn giáo.
Tại các chùa ở Ngũ Hành Sơn, ngoài thờ Phật là chính, còn thờ các vị thần trong Đạo Giáo như Ngọc Hoàng, Quan Thánh, Bát Tiên, Tam Đa, ông Tơ bà Nguyệt… và các vị nữ thần có nguồn gốc Champa như bà Ngọc Phi, bà Lôi Phi, Linh Sơn Thánh Mẫu (nữ thần Po Inư Nagar); phản ánh nguyên vẹn chân dung của diễn trình giao lưu, tiếp xúc và tiếp biến văn hóa Việt trên dải đất miền Trung đầy nắng và gió, cũng như thái độ ứng xử hòa hiếu, mang đậm chất nhân văn của tổ tiên chúng ta trong quá trình Nam tiến.
Về giá trị khảo cổ, Ngũ Hành Sơn là nơi lưu dấu của nền văn hóa cổ Champa, một thời đã phát triển rực rỡ ở miền Trung trong nhiều thế kỷ mà dấu vết di tích và di vật hiện vẫn còn để lại đến ngày nay.
Vào những năm đầu thế kỷ 20, trên những trang sách viết về Ngũ Hành Sơn của người Pháp, có cho biết sơ lược về một vài dấu tích đền tháp và di vật điêu khắc Chăm như cuốn “Ngũ Hành Sơn” (Les Montagnes de Marbre) của Albert Sallet, hay trên bản đồ khảo cổ học Chăm in năm 1908 của Henri Parmentier có ghi tên Tháp Ngũ Hành Sơn.
Hai đợt khai quật khảo cổ Di chỉ khảo cổ Nam Thổ Sơn (dưới chân núi Thổ Sơn) vào năm 2000 và 2018 cũng đã tìm thấy nhiều hiện vật vô cùng phong phú về loại hình và chất liệu, nhất là sự có mặt của các di vật có nguồn gốc từ nước ngoài, chứng minh nơi đây là khu vực cư trú, giao thương của người Champa trong giai đoạn thế kỷ VII-XI.
Hiện nay, Ngũ Hành Sơn còn lưu giữ nhiều hiện vật văn hóa Champa có giá trị như: đài thờ phong cách nghệ thuật Đồng Dương ở trước sân chùa Linh Ứng, đài thờ phong cách nghệ thuật Đồng Dương ở hang Chiêm Thành thuộc động Tàng Chơn, đài thờ phong cách nghệ thuật Đồng Dương ở động Huyền Không, hai trụ cửa đá sa thạch ở trên đường lên chùa Tam Thai (đây có thể là những trụ cửa của một ngôi tháp Chăm đã bị đổ và được chuyển về vị trí hiện nay), bệ đá hình vuông mang phong cách Mỹ Sơn A1 ở sân chùa Linh Ứng, tượng linga-yoni ở động Tàng Chơn, các tượng hộ pháp ở động Tàng Chơn, tượng nữ thần Po Inư Nagar ở động Huyền Không, gạch Chăm lát nền động Huyền Không…
Dưới góc nhìn phong thủy, Ngũ Hành Sơn là vùng đất địa linh.
Nếu quan sát kỹ, địa hình thành phố Đà Nẵng như lòng bàn tay ngửa, vuông vức với đầy đủ các nhân tố của vùng đất linh thiêng. Tính từ đông sang tây, năm đỉnh núi gồm: Ngũ Hành Sơn, Phước Tường, núi Chúa (Bà Nà), Hải Vân và Sơn Trà được ví như 5 đầu ngón tay bao bọc xung quanh che chở lòng bàn tay là thành phố.
Ngoài ra, Ngũ Hành Sơn cùng với núi Sơn Trà tạo nên thế đất theo thuật phong thủy gọi là “Rồng chầu hổ phục” cho Đà Nẵng.
Em là gà…!